Zelfs de robot kan de druk op de arbeidsmarkt niet wegnemen
2022-10-25
Joost van Velzen (Trouw)
Het personeel noemt hem Kees, de robot bij restaurant Winkel van Sinkel in het centrum van Utrecht. Kees brengt zo nu en dan borden en bestek van voor naar achteren in de grote zaak. Dat scheelt aardig wat loopjes voor het serverend personeel. Kees trekt veel bekijks van de klanten. Maar of zulke horecarobots een antwoord zijn op de vele openstaande vacatures valt te betwijfelen.
Toch: vraag een expert op het gebied van de arbeidsmarkt wat er moet gebeuren om het enorme tekort aan personeel op te vangen en het antwoord luidt steevast: automatiseer banen weg waardoor minder mensen nodig zijn om het werk uit te voeren. Een typisch voorbeeld van makkelijker gezegd dan gedaan?
Productiviteit stagneert
“Dat is het zeker”, zegt Henk Volberda, hoogleraar strategie en innovatie aan de Universiteit van Amsterdam. “We zitten met een geweldige productiviteits-paradox. Met robotica, big data en kunstmatige intelligentie dienen zich weliswaar allemaal nieuwe technieken aan. Maar die zien we nog niet terug in de productiviteitscijfers.
De arbeidsproductiviteit – de gemiddelde productie van één werknemer in een bepaalde periode – neemt al tijden niet of nauwelijks toe in de Nederlandse economie, ondanks toegenomen mogelijkheden tot automatisering. Volberda: “Terwijl in het zogeheten golden quarter, de periode tussen 1950 en 1975, machines grote verschillen maakten in de arbeidsproductiviteit. Het kan dus wel.”
Het kan zeker en het gebeurt ook. Uiteraard zijn daar de voor de hand liggende voorbeelden van robotica in de auto-industrie of in distributiecentra. Maar ook robot Kees van de Winkel van Sinkel krijgt er in het land steeds meer soortgenoten bij. In sommige hotels vervangt een digitale check-in de baliemedewerker, en op terrassen lopen bestellingen – mede door corona – in sommige gevallen via een QR-code-systeem. “Zo verhoog je je omzet en bespaar je op personeelskosten”, verklaart een woordvoerder van Koninklijke Horeca Nederland. “Ook wordt er in keukens steeds meer gewerkt volgens gestandaardiseerde kant- en klaarprocessen en pannenkoekrobots. Maar de mens maakt uiteindelijk het verschil.”
Bestelzuilen en bezorgdrones
Winkeliers - die in dezelfde personeelsvijver vissen als de horeca - proberen eveneens technologie in te zetten om het personeel op zijn minst te ontlasten. Bestelzuilen, zelfscankassa’s, bezorgdrones, robots die klanten in de winkel verwelkomen en wegwijs maken; er wordt gewerkt aan het wegnemen van werk bij mensen. Toch laat branchevereniging INretail weten dat ‘innovaties voor de retail nog niet leiden tot het verdwijnen van winkelfuncties’. “Medewerkers krijgen rollen erbij of apparatuur maakt het werk lichter.”
We moeten ook niet te veel rekenen op collega’s die niet van vlees en bloed zijn, vindt hoogleraar Volberda: “Wij hebben overdreven verwachtingen van nieuwe technologieën. Ze beloven veel, maar komen hun beloften vaak niet na. Vooral voor de bovenkant van de arbeidsmarkt is automatiseren moeilijk omdat die banen vaak te complex zijn voor een robot. Ook aan de onderkant van de markt zijn veel banen niet te vervangen, denk maar aan de kapper. Een horecarobot heeft weer andere beperkingen. Want zijn die nou gezellig?”
Daar is ie weer: het gemis van de mens wordt toch steeds weer gevoeld. Het meest realistisch is dan ook, ontdekte ondernemer Albert Ponsteen, om mens en machine samen te laten werken. Hij schreef een proefschrift aan de faculteit bètawetenschappen van de Open Universiteit met de centrale vraag: kunnen plannings-algoritmes de mens vervangen? Oftewel, kunnen bedrijven het toewijzen van de juiste persoon aan een projecttaak beter overlaten aan een geautomatiseerd prioriteitenlijstje in plaats van aan een menselijke planner?
Algoritmes kunnen het niet alleen
Ponsteen, medeoprichter van softwarebedrijf Epicflow: “Het antwoord is: niet helemaal. De kennis van de mens is zo uniek, die krijg je niet in algoritmes gevangen.”
Als voorbeeld noemt Ponsteen een scheepsbouwer. Die krijgt orders binnen die niet allemaal tegelijk kunnen worden uitgevoerd. Planningsalgoritmes helpen dan om een lijstje te maken dat adviseert waarmee de lasser of machinebouwer het eerst aan de slag kan.
Zo’n programma kan arbeidsplaatsen deels vervangen, stelt Ponsteen. Maar dan wel samen met een mens. “De computer kan namelijk een bepaalde opdracht wel bovenaan het to do-lijstje zetten, maar algoritmes kunnen niet alles overzien – nuances kun je niet wegprogrammeren.” Waardoor de mens er ook hier niet helemaal tussenuit gehaald kan worden: “Als zich plots iets aandient op de werkvloer moet die bijvoorbeeld kunnen besluiten: ‘Ik ben niet aan die belangrijkste taak begonnen omdat er geen materiaal beschikbaar was om die klus direct uit te voeren’.”
Ander werk vergt bijscholing
Uiteindelijk zal kunstmatige intelligentie menskracht besparen, maar dat kost tijd en vergt een verandering in denken. Ponsteen: “Je moet vertrouwen hebben in je mensen om hen uiteindelijk zelf beslissingen te laten maken”.
Henk Volberda, tot slot, noemt nog een ingrediënt dat over de arbeidsmarkt moet worden uitgestrooid om de toekomst van arbeid veilig te stellen: “Bijscholing. Er is behoefte aan ánder werk. Daarom moet de helft van de beroepsbevolking nieuwe dingen leren. In 2040 wordt creativiteit de belangrijkste vaardigheid. Uiteindelijk komt het goed. Op de lange termijn gaan we die prestatieverbetering zien.”
